ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 11، بهمن 1401 ، شماره پی در پی 81

بررسی داستان آفرینش حضرت آدم و حوّا در متون منظوم فارسی (با تأکید بر سده های دهم تا سیزدهم)

صفحه (243 - 266)
اشرف محمودآبادی ، غالمرضا ستوده (نویسنده مسئول)، علی اصغر باباصفری
تاریخ دریافت مقاله : دی 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1401

چکیده

زمینه و هدف: داستان آفرینش حضرت آدم و حوّا از موضوعات مهم کتاب مقدس مسلمانان - قرآن - و اشعار بسیاری از شاعران پارسی‌گو میباشد. قرون دهم تا سیزدهم یکی از ادوار شعر فارسی است که در آن توجه و اقبال بسیار زیادی به موضوع داستان حضرت آدم و حوا شده است. هدف اصلی این جستار بررسی نکات و ظرایف مطرح‌شده در این زمینه در قرون دهم تا سیزدهم در شعر فارسی است.

روش مطالعه: پژوهش پیش ‌رو به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و روش سندکاوی انجام شده است. محدودۀ پژوهش شعر شاعران فارسیگو از قرن دهم تا سیزدهم میباشد.

یافته ها: توجه به داستان آفرینش آدم و حوّا در شعر برخی شاعران از جمله صفی علیشاه، فیض کاشانی و صائب تبریزی بسیار بیشتر از سایر شاعران نامدار قرن دهم تا سیزدهم هجری است.

نتیجه گیری: شاعران دورۀ یادشده، تصاویر بسیار متنوعی از داستان آفرینش آدم و حوّا مانند نافرمانی و سجده نکردن ابلیس، خلقت آدم از گِل خشک، خوردن میوۀ ممنوعه، و داستان مار و طاووس در بهشت را دستمایۀ مضمون‌آفرینی خویش و هنرمندیهای شاعرانه قرار داده اند.

کلمات کلیدی
داستان آفرینش , آدم و حوّا , شعر فارسی , قرن دهم تا سیزدهم

• قرآن کریم. ترجمۀ مهدی الهی ‌قمشه ای.
• ابن عربی. محی الدین (1368). تفسیر القرآن الکریم. تهران: ناصر خسرو، ص56.
• اهلی شیرازی. مولانا (1344). دیوان اشعار، به کوشش:حامد ربانی. تهران: نائی.
• بحرانی. سید هاشم (1416 ق). البرهان. تهران: بنیاد بعثت. ص 167.
• بیدل دهلوی. عبدالقادر (1386). دیوان بیدل. به تصحیح اکبر بهداروند. تهران: نگاه.
• جوادی آملی. عبدالله (1385). تفسیر تسنیم. چاپ دوم. قم: اسراء، ص 179.
• خانلری‌کیا. زهرا (1367). فرهنگ ادبیات فارسی. چاپ سوم. تهران: توس، ص324.
• دیاری. محمدتقی (1384). پژوهشی در باب اسراییلیات در تفاسیر قرآن. تهران: سهروردی، ص 27.
• رازی. نجم الدین (1384). مرصادالعباد. به اهتمام محمّد امین ریاحی. چاپ یازدهم. تهران: علمی و فرهنگی، ص70-69.
• رزمجو. حسین (1368). انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی. تهران: امیر‌کبیر، ص114.
• رونق علیشاه ‌کرمانی. میرزا محمدحسین (1352). غرایب در شرح مشتاق علیشاه اصفهانی. با تصحیح و مقدمۀ جواد نوربخش. تهران: فردوسی.
• زلالی خوانساری. محمدحسین (1384).کلیات زلالی خوانساری. تصحیح و تحقیق سعید شفیعیون. تهران: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• سروش‌اصفهانی. محمّدمیرزا محمّدعلی خان (1340). دیوان اشعار. به اهتمام محمّد محجوب. تهران: امیر‌کبیر.
• شمشیرگر ‌شیرازی. علی اصغر (1348). مثنوی سیاف. به کوشش ابوطالب پدرام. تهران: پدرام (مدیرالممالک).
• شمیسا. سیروس (1387). فرهنگ تلمیحات، اشارات اساطیری، داستانی، تاریخی و مذهبی در ادبیات فارسی. تهران: فردوس، ص825.
• شیخ مفید. محمدبن محمد (1414ه ق). الاختصاص. بیروت: دارالمفید، صص 220-224.
• صائب‌ تبریزی. میرزا محمّدعلی (1377). دیوان اشعار. به کوشش محمد قهرمان. چاپ سوم. تهران: علمی و فرهنگی.
• صباحی بیدگلی. سلیمان (1365). دیوان اشعار. به کوشش احمد کرمی. تهران: انتشارات ما.
• صفای اصفهانی. حکیم محمدحسین (1337). دیوان اشعار. به اهتمام و تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: چاپخانۀ سپهر.
• صفی‌علیشاه. حاج میرزا حسن (1363). بحر الحقایق. مقدمه و تصحیح مولوی گیلانی. چاپ دوم. تهران: سنایی.
• صمدانیان. محسن و آقادادی. سمانه السادات (1396). «روایت شناسی حدیث انّ الله خلق آدم علی صورته و چگونگی بازتاب آن در متون منثور سنت اول عرفانی» پژوهشنامۀ عرفان. (20) 10، صص 90 ـ 65.
• طباطبایی. سید محمدحسین (1363). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: جامعۀ مدرسین. ص 136.
• طباطبایی. سید محمدحسین (1371). رساله انسان قبل الدنیا. قم: دارالزهرا. ص 29.
• طبری. محمدبن جریر (1352). ترجمۀ تفسیر طبری. تصحیح و اهتمام حبیب یغمایی. چاپ دوم. تهران: توس، صص 45 ـ 44.
• عمادزاده. عمادالدین حسین (1360). قصص الانبیا. چاپ بیست و پنجم. جلد اول. تهران: کتابفروشی اسلام. ص 95.
• عین‌القضات همدانی (1341). تمهیدات. مقدمه و تصحیح، تحشیه و تعلیق عفیف عسیران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص 299.
• فروغی بسطامی. عباس بن موسی (1386). دیوان فروغی و بسطامی. به کوشش قوام‌الدین خرمشاهی. تهران: زیتون.
• فضولی. محمدبن سلیمان (1387). دیوان اشعار. تصحیح و تحشیۀ حسین محمّدزاده صدیق. چاپ دوم. تهران: یاران.
• فیاض لاهیجی. ملاعبدالرازاق (1380). دیوان. به کوشش امیربانوی کریمی. چاپ دوم. ‌تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• فیض کاشانی. ملامحسن ‌(1379). شوق مهدی. مقدمه و تصحیح علی دوانی. چاپ دوم.‌ تهران: دار‌الکتب.
• قاآنی شیرازی. میرزا حبیب الله (1363). دیوان اشعار. به تصحیح ناصر هیری. تهران: گلشایی.
• محتشم کاشانی. کمال‌الدین علی بن احمد (1380). هفت دیوان،‌ تصحیح و تعلیقات عبدالحسین نوائی، تهران: میراث مکتوب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• مکارم شیرازی. ناصر (1371). تفسیر نمونه. چاپ سیزدهم. قم: انتشارات دارالکتب الاسلامیه، صص 247 ـ 246.
• نظیری نیشابوری. محمدحسین (1389). دیوان نظیری. تصحیح و تعلیقات از محمد‌رضا طاهری حسرت. تهران: نگاه.
• نور علیشاه. محمدعلی بن الحسین (1348). جنات الوصول. به کوشش جواد نوربخش. تهران: انتشارات خانقاه نعمت‌الهی.
• نیر تبریزی. محمّدتقی (1319). دیوان آتشکده. تبریز: چاپخانۀ هاتف.
• واعظ قزوینی. محمّد رفیع (1359). دیوان اشعار. به کوشش سید ناصر حسینی. تهران: علمی.
• وصال شیرازی. محمد‌شفیع بن‌ محمد‌اسماعیل (1362). دیوان اشعار. به تصحیح محمّد عباسی. تهران: فخر رازی.
• یاحقی. محمدجعفر (1379). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره ها در ادبیات فارسی. چاپ دوم. تهران: سروش. صص 61- 62.
• یغمای جندقی. سیّد علی آل‌داوود (1339). دیوان اشعار. تهران: توس.